Nasze korzenie i dziedzictwo

Szczegóły

Nadrzędna kategoria: Informacje dla autorów

Opublikowano: czwartek, 09.03.2017, 20:36

Historia prasy lekarskiej

Krystyna Knypl

W marcu 2013 r. obchodziliśmy pierwsze urodziny „Gazety dla Lekarzy”. Wydarzenia rocznicowe sprzyjają poszukiwaniom historycznym i badaniom praźródeł. Kim jesteśmy, jacy byli nasi przodkowie – to pytania, na jakie staramy się odpowiedzieć nie tylko wówczas, gdy zastanawiamy się nad naszą osobistą przeszłością, ale i gdy badamy nasze korzenie intelektualne. W dobie gdy informacja ma krótki żywot i jest traktowana instrumentalnie, a rzetelność nie jest cnotą, warto sięgnąć do źródeł i prześledzić wszystko ab ovo. Pomogą nam w tym stare archiwa, dawno wydane książki i zasoby biblioteczne.

Potencjał intelektualny XIX wieku, inspirowany i wzmacniany marzeniami o odzyskaniu niepodległości państwowej, miał różnorodny obraz, a jednym z nich było bogactwo prasy dla lekarzy, o jakim dziś możemy tylko pomarzyć. Mimo iż kraj była pod władaniem zaborców, w każdym z regionów powstawały czasopisma dla lekarzy o wysokim poziomie merytorycznym. Historycznie rzecz ujmując, jako pierwszy, bo w 1862 roku w Galicji powstał „Przegląd Lekarski”. Cztery lata później w Królestwie Polskim stworzono „Gazetę Lekarską”, a w 1889 roku „Nowiny Lekarskie”. W pierwszym etapie rozwijała się prasa o charakterze ogólnolekarskim, z czasem pojawiły się czasopisma specjalistyczne.

W Galicji „Przegląd Lekarski”

„Przegląd Lekarski”, utworzony w 1862 roku, był wydawany przez 59 lat, do 1921 roku. Pierwszym redaktorem naczelnym był Michał Zieleniewski. Celem pisma było pobudzanie i rozwijanie życia naukowego na terenie Galicji. Redaktora naczelnego w tym zamyśle wspierali członkowie Towarzystwa Naukowego Krakowskiego oraz profesorowie Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Jagiellońskiego. Do „Przeglądu Lekarskiego” pisywali: Antoni Bryk, Józef Dietl, Jozef Majer, Fryderyk Skobel i inni. Publikowano obserwacje kliniczne, prace oryginalne, sprawozdania szpitalne oraz artykuły redakcyjne. Autorami byli głównie członkowie redakcji, ale otrzymywano także prace z wielu innych ośrodków krajowych i zagranicznych. W roku 1909 „Przegląd Lekarski” połączył się z „Czasopismem Lekarskim” i powstał tytuł „Przegląd Lekarski oraz Czasopismo Lekarskie”, wydawany do 1921 roku.

W Królestwie Polskim „Gazeta Lekarska”

Głównym celem jaki wyznaczyła sobie XIX-wieczna „Gazeta Lekarska” było popularyzowanie polskiego dorobku naukowego i tworzenie piśmiennictwa lekarskiego w języku ojczystym. Inicjatorem powstania tego interesującego czasopisma fachowego był dr Polikarap Girsztowt (1827-1877), który edukację medyczną odbywał na uniwersytetach w Niemczech, Francji, Anglii, a także Rosji, gdzie kształcił się u słynnego Nikołaja Pirogowa, pioniera nowoczesnej chirurgii. Dr Polikarp Girsztowt w dojrzałym okresie swej kariery lekarskiej kierował Katedrą Chirurgii Teoretycznej w Warszawskiej Medyko-Chirurgicznej Akademii. Był utalentowanym dydaktykiem, poświęcającym wiele czasu studentom, bardzo dobrym operatorem, propagatorem publikowania spostrzeżeń z praktyki lekarskiej. W okresie powstania styczniowego był organizatorem pomocy medycznej dla powstańców. Warto przywołać portret twórcy „Gazety Lekarskiej” (http://www.polona.pl/dlibra/doccontent?id=21306&from=PIONIER%20DLF).

Pierwszy numer tygodnika „Gazeta Lekarska” dotarł do rąk czytelników 7 lipca 1866 roku. Nad jego stworzeniem pracowali lekarze redagujący oraz profesorowie i docenci: Włodzimierz Brodowski, Bronisław Chojnowski, Polikarp Girsztowt, Ludwik Hirschfeld, Aleksander Le Brun, Henryk Łuczkiewicz, Józef Mianowski, Witold Jodko-Narkiewicz, Ludwik Neugebauer, Michał Pilcicki, Romuald Pląskowski, Piotr Seifman, Ferdynand Werner i Teofil Feliks Wisłocki. Na łamach gazety publikowano przede wszystkim doniesienia oryginalne, prace poglądowe oraz kazuistyczne, a także zamieszczano przegląd piśmiennictwa zagranicznego.

W 1881 roku „Gazeta Lekarska” została wykupiona od spadkobierców Polikarpa Girsztowta i nowymi właścicielami tytułu zostali: Ludwik Anders, Teodor Anders, Bronisław Chrostowski, Teodor Dunin, Antoni Elzenberg, Władysław Gajkiewicz, Wiktor Grosstern, Teodor Hering, Henryk Hoyer, Roman Jasiński, Franciszek Jawdyński, Edward Klink, Stanisław Kondratowicz, Edward Korniłowicz, Zygmunt Kramsztyk, Stanisław Kwietniewski, Władysław Matlakowski, Edmund Modrzejewski, Leon Nencki, Henryk Nussbaum, Józef Pawiński, Józef Peszke, Witold Placzkowski, Edward Przewoski, Alfred Sokołowski, Teofil Żera.

Redaktorem naczelnym został Władysław Gajkiewicz. Dużą rolę we współtworzeniu gazety odgrywał chirurg Władysław Matlakowski, wszechstronnie wykształcony i błyskotliwy. „Gazeta Lekarska” była wydawana na bardzo wysokim poziomie, a publikowanie prac na jej łamach uchodziło za wielki zaszczyt. Swój żywot „Gazeta Lekarska” zakończyła w grudniu 1921 roku.

Warto wspomnieć, że na przestrzeni dziejów było więcej pism o podobnym tytule. Od 1936 roku do wybuchu wojny wydawano „Gazetę Lekarską Śląska Polskiego”. Główną tematyką, na której pismo się skupiało, były problemy regionalne oraz medycyny pracy. Po wojnie, w okresie 1945-1947 Izba Lekarska Śląsko-Dąbrowska razem z Wojewódzkim Wydziałem Zdrowia wydawała „Śląską Gazetę Lekarską”.

W Wielkopolsce „Nowiny Lekarskie”

W 1888 roku Wydział Lekarski Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego podjął decyzję o wydawaniu czasopisma i zwrócił się z odezwą do polskich lekarzy o pomoc przez zebranie odpowiedniego funduszu, który wynosił 1200 marek. Pierwszym redaktorem naczelnym był Bolesław Wicherkiewicz. „Nowiny Lekarskie” zaczęły się ukazywać na początku 1889 roku. Jak pisano na łamach, zadaniem głównym wydawnictwa pisma polskiego jest pielęgnowanie języka i przestrzeganie jego czystości. Wspomniano także, że wydanie „Nowin Lekarskich” wymagało zabiegów zjednania współpracowników spoza Poznania, bo o tym mowy być nie mogło, aby całe wydawnictwo spoczywało na barkach lekarzy poznańskich. Trzeba było zachęcić do współpracownictwa wybitnych lekarzy polskich rozproszonych nie tylko po różnych miejscowościach dawnej Rzeczypospolitej, ale i poza granicami Polski.

„Nowiny Lekarskie” były organem Wydziału Lekarskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego, a od 1924 roku także Związku Lekarzy Rzeczypospolitej Polskiej, organem urzędowym Naczelnej Izby Lekarskiej w Warszawie oraz Izby Lekarskiej Poznańsko-Pomorskiej. Inicjatorem wydania tego czasopisma lekarskiego w Poznaniu był Teodor Jarnatowski (1832-1905).

Publikowano prace oryginalne, poglądowe, sprawozdania, streszczenia piśmiennictwa z innych języków: amerykańskiego, angielskiego, czeskiego, francuskiego, niemieckiego, rosyjskiego i węgierskiego. Poruszane zagadnienia obejmowały wachlarz wszystkich ówczesnych specjalności, takich jak bakteriologia, balneologia, chirurgia, choroby wewnętrzne, dentystyka, dermatologia i wenerologia, epidemiologia, farmakologia, fizjologia, ginekologia i położnictwo, higiena, laryngologia, medycyna sądowa, neurologia i psychiatria, oftalmologia, patologia, terapia, toksykologia, urologia. Omawiano nowe narzędzia lekarskie. Promowano polskich autorów. Publikowano artykuły dotyczące wykształcenia lekarskiego, spraw bytowych, Izb Lekarskich, pomocy dla wdów i sierot po lekarzach, Kas Chorych, etyki lekarskiej, sądów honorowych i... kobiet wśród lekarzy. Pojawiały się listy od czytelników z całego świata. Do „Nowin Lekarskich” pisano z Berlina, Frankfurtu nad Menem, Genewy, Krakowa, Londynu, Lwowa, Łodzi, Neapolu, Nowego Jorku, Niżnego Nowogrodu, Paryża, Pesztu, Petersburga, Sarajewa, Warszawy, Wiednia i Wilna.

Tematyka publikowanych prac oryginalnych była bardzo zróżnicowana, wymieńmy na przykład takie jak Poszukiwanie nad innerwacją nerki – dr M. Misiewicz (Łódź), Stosowanie kwasu salicylowego w praktyce dermatologicznej i syfilidologicznej – Karol Szadek (Kijów); Chlorek polikarpiny jako swoisty środek przy żółtaczce – Wł. Witkowski (Ostrów), O niestosowności aluminiowych cewek tracheotomijnych – Stanisław Zaleski (Tomsk). Publikowano także prace poglądowe, jedna z nich dotyczyła na przykład „wpływu roboty przy maszynie do szycia na rozwój ciała i zdrowia robotnic fabrycznych”. Mimo że było to pierwsze czasopismo lekarskie wydawane w Poznaniu, to jego poziom, zarówno merytoryczny, jak i językowy, był bardzo wysoki. Warto przy tym zauważyć, że w Poznaniu nie było do tej pory wyższej szkoły medycznej, a wynarodowianie Polaków w zaborze pruskim było szczególnie intensywne. Nie było też zbyt dużo polskich lekarzy, którzy mogliby podjąć się pracy naukowej i pisać o jej efektach.

Istniejąca już „Gazeta Lekarska” takimi słowy powitała pojawienie się „Nowin Lekarskich”: Witamy szczerze koleżankę na niwie piśmiennictwa lekarskiego naszego, którą tak pięknie uprawiać zaczyna i życzymy jak najlepszego powodzenia jako nagrodę za podjęty mozolny trud. Dział naukowy odznacza się doborem artykułów wartościowych, zewnętrzność grubego o 48 stronicach zeszytu świetnie się przedstawia. Staranność o język widnieje wszędzie i sympatycznie usposabia do nowego pisma, które bez wątpienia cieszyć się będzie wielkim zasłużonym powodzeniem.

„Nowiny Lekarskie” były wydawane do 1950 roku.

Specjalności zabiegowe też mają swoje czasopisma

W roku 1839 z inicjatywy Władysława Hermana Krajewskiego powstał „Przegląd Chirurgiczny” i był przeznaczony dla specjalności zabiegowych. Publikował wartościowe prace oryginalne. Finansowany z zasobów własnych redaktora, przetrwał do 1905 roku. W ślad za chirurgami poszli okuliści, którzy do tej pory zmuszeni byli publikować w pismach zagranicznych lub ogólnolekarskich. W 1899 roku Bolesław Wicherkiewicz założył „Postęp Okulistyczny”. W tych odległych czasach okuliści mieli dużo pracy, w Polsce bowiem było o wiele więcej przypadków jaglicy niż w innych krajach. Pismo było wydawane do 1914 roku. Jak widzimy żywot pism dla specjalistów zabiegowych był wyraźnie krótszy niż pism ogólnolekarskich.

Szersze przedstawienie medycyny

Z czasem pojawiły się też czasopisma podejmujące szerszą tematykę. Należała do nich między innymi „Krytyka Lekarska”, wychodząca od 1897 roku w nakładzie 3000 egzemplarzy. Było to pismo o bardzo oryginalnym profilu, poruszało bowiem problemy filozoficzno-lekarskie. Założycielem, wydawcą i redaktorem był Zygmunt Kramsztyk, który takie oto cele stawiał przed swoim miesięcznikiem: (…) Myśli samodzielnej, śmiałej a ścisłej, myśli swojskiej, służyć pragnie „Krytyka Lekarska”. Staraniem jej będzie: rozbierać i rozważać zasadnicze, ogólne pojęcia naukowe, przedstawiać historyję poglądów i metod, uwydatniać każdą pracę mającą wartość naukową i chronić ją od zapomnienia, przedstawiać całą działalność wybitniejszych uczonych i lekarzy, wykazywać z całą względnością braki i wady dzieł i artykułów naukowych.

Ciekawym przedsięwzięciem było przesłanie pierwszego numeru do wszystkich polskich lekarzy na świecie. Czasopismo było wydawane do 1907 roku.

Z kolei „Kronika Lekarska” jako cel postawiła sobie przybliżenie polskim lekarzom zawartości czasopism wydawanych w językach obcych. Publikowano obszerne omówienia prac amerykańskich, angielskich, czeskich, francuskich, niemieckich, rosyjskich, włoskich. Poza streszczeniami literatury obcej były też działy poświęcone sprawom bieżącym oraz historii medycyny. Czasopismo było wydawane do roku 1907, a następnie połączyło się z pismem „Medycyna” i pod nazwą „Medycyna i Kronika Lekarska” było wydawane do 1918 roku.

Tradycja zobowiązuje

Mamy piękne tradycje polskiego piśmiennictwa lekarskiego, będącego wyrazem ambicji, talentów, pasji, a także patriotyzmu naszych poprzedników. Powstawały czasopisma jako wynik pasji pojedynczych osób lub grup ludzi poczuwających się do zrobienia czegoś ważnego dla swojego środowiska zawodowego.

Pracując w nie zawsze sprzyjających warunkach administracyjnych i finansowych, nasi koledzy po fachu potrafili stworzyć wiele pięknych i wartościowych czasopism, które czytane nawet po wielu latach ujmują elegancją, erudycją, a przede wszystkim klasą wydawniczą i medyczną. Niejednokrotnie pisma naszych XIX-wiecznych poprzedników były finansowane przez ich założycieli, którzy mieli przekonanie i potrzebę utrwalenia na piśmie swych osiągnięć i przemyśleń. Taka tradycja zobowiązuje. Warto dołożyć starań, aby za kolejne dziesiątki lat badacz polskiego piśmiennictwa lekarskiego miał powody napisać o nas kilka słów uznania.

Krystyna Knypl

Piśmiennictwo

1. Teresa Ostrowska: Polskie piśmiennictwo lekarskie w XIX wieku: 1800-1900: zarys historyczno-bibliograficzny. Wrocław Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1973.

2. Andrzej Baszkowski: Skutki wprowadzenia powszechnych ubezpieczeń zdrowotnych na życie zawodowe lekarzy polskich do roku 1950. Praca doktorska. 2010. http://www.wbc.poznan.pl/Content/170283/index.pdf

3. Ryszard Szozda: Problematyka medycyny pracy w czasopismach medycznych przed rokiem 1950. „Medycyna Pracy” 2002,53,433-434.

4. http://www.kzhnm.ump.edu.pl/wystawa04.html

GdL 4_2013